اکتشافات سالهای اخیر در «گوبکلی تپه» (Göbekli) در جنوب شرقی ترکیه تا حد زیادی به روند بازاندیشی و تجدید نظر در نظریه های قبلی کمک کرده است. تاکنون به طور غالب فرض بر این بوده است که کشاورزی سبب پیدایش یکجا-نشینی و سپس شهرنشینی شده است و بعد از به وجود آمدن شهرها، خط و نگارش به وجود آمد که اینها زمینه ساز بروز و ظهور دینهای سازمان یافته در جوامع انسانی شدند. اما یافته های باستان شناسی در منطقه گوبکلی تپه شواهدی از وجود یک نیایشگاه یازده هزار و ششصد ساله را آشکار میکند که بسیار کهنتر از شواهد نخستین شهرهاست. باستان شناسان بقایای معماری در این منطقه را به عنوان نخستین و کهنترین نیایشگاه جهان تفسیر میکنند، ساختارهایی بسیار بزرگ و سنگی که از تمام موارد مشابه خود عظیم تر و قدیمی تر است. نیایشگاهی با ستونهای برافراشته سنگی که یادآور انسانها یا خدایانی با شمایل انسانی هستند و روی بعضی از سنگها نیز نقش برجسته های جانوری وجود دارد.
در زمان ساخته شدن این نیایشگاه، هنوز انسانها در دسته های نه چندان بزرگ به صورت غیر یکجا-نشین زندگی میکردند و خبری از شهرها و دیگر اجتماعات بزرگ و یکجا- نشینی نبود. همچنین منبع اصلی تأمین غذا در آن زمان، شکار و یا جمع آوری گیاهان بوده است و هنوز انسان به اهلی کردن گیاهان نپرداخته بود.
باستان شناسان می گویند ساختن چنین نیایشگاه بزرگی که در زمان خود بدون تردید یک انقلاب در معماری محسوب میشده نیاز به گرد آوردن تعداد زیادی از انسانها در یک مکان واحد داشته است، اتفاقی که تا پیش از آن با توجه به شواهد باستان شناسی فعلی رخ نداده بوده است. سازندگان این نیایشگاه پیش از تاریخ به طرز شگفت آوری توانسته اند سنگهای بسیار بزرگ به وزن حدودا ۱۶ تن را از دل زمین استخراج کرده، برش داده و شکل دهند و سپس به طول صدها متر جا به جا کنند، بدون آن که از چرخ کمک بگیرند. بررسیهای ژئومغناطیسی در این منطقه از ترکیه از وجود بیست نیایشگاه خبر میدهد که کهنترین آنها مربوط به یازده هزار و ششصد سال پیش و آخرین آنها ده هزار و دویست سال قدمت دارد.
باستان شناسان آلمانی و ترک چند سال است همچنان مشغول پژوهش و حفاری در این منطقه هستند تا بتوانند به تفسیر صحیح تری از یافته های معماری در این منطقه دست یابند. با این حال آنچه تا به حال از این محوطه به دست آمده، آنها را متقاعد ساخته است که با یک نیایشگاه پیش از تاریخ روبرو هستند. تنها تا حدود بیست سال پیش، عموم باستان شناسان اعتقاد داشتند که مراحل «انقلاب نوسنگی» تقریباً به درستی شناسایی شده است. انقلاب نوسنگی به دورانی گفته میشود که عمدتا به دلیل تغییرات آب و هوایی در کره زمین و پایان عصر یخبندان، الگوی غذایی انسان تغییر کرد، کشاورزی ابداع شد و تکامل شگرفی در ابزارسازی و نحوهی زندگی انسان پدید آمد که در نتیجه ی آن شهرها و سپس نیایشگاه ها زاده شدند و پادشاهان و کاهنان به کنترل و هدایت جوامع در ابعاد مختلف پرداختند و انسان برای ثبت و نگاهداشت آنچه که با اهمیت می پنداشت، خط و نگارش را اختراع کرد.
از سوی دیگر نظریات پیشین در خصوص «انقلاب نوسنگی» بر این امر تأکید داشتند که چنین تحول بزرگی در یک بازهی زمانی نسبتاً کوتاه و ابتدا در هلال حاصلخیز رخ داده و سپس به مناطق دیگری در غرب و شرق، یعنی هند و اروپا، رسیده است.
اما در سالهای اخیر چندین اکتشاف جدید، که گوبکلی تپه یکی از مهمترین آنهاست، باعث شده تا چنین نظریاتی با تردیدهای اساسی روبرو شوند. از جمله این که تحولات در پایان دوران نوسنگی فقط به یک عامل، یعنی تغییرات اقلیمی، بستگی نداشته و مدت زمان لازم برای رخ دادن آن نیز طولانی تر از آنچه که تاکنون تصور میشده بوده است. اکنون به اعتقاد برخی باستان شناسان فعال در این محوطه، ممکن است پدید آوردن این نیایشگاه عظیم و همچنین پایه گذاری نوعی دین ابتدایی، سبب پیدایش تمدن و یکجا- نشینی شده باشد.
در حقیقت اکنون دو نظریه ی متفاوت در برابر یکدیگر هستند: در نظریه ی اول، ابتدا بر اثر دگرگونیهای اقلیمی انسانها توانستند کشاورزی و سپس شهرنشینی را بهوجود آوردند و سپس دین و مذهب برای کنترل یا تقویت و به نظم درآوردن روابط اجتماعی پا به عرصه وجود گذاشت. اما در نظریه ی دوم، انسانها در ابتدا برای انجام مراسم آیینی در کنار یکدیگر جمع شدند و همین پایه ی اجتماعات بزرگ را به وجود آورد و سپس برای تأمین نیازهای این اجتماعات، انسان مجبور شد به کشاورزی و تأمین غذا در همان محل اجتماع خود بپردازد. البته این نظریه ای است که تا اثبات آن راه درازی در پیش است. در حقیقت در غیاب خط و هرگونه سند مکتوب از این محوطه، تفسیر دقیق یافته های آن دشوار است