جنگهای امپراطوری قاجار با بریتانیا و روسیه
آنچه در این پست خواهید خواند
الف) جنگ های امپراطوری قاجار و بریتانیا
ب) جنگهای امپراطوری قاجار و روسیه
الف) جنگهای امپراطوری قاجار و بریتانیا
جنگ های امپراطوری قاجار و بریتانیا(در منابع ایرانی "جنگهای ایران و انگلیس" نامیده میشود) به دوره جنگهای 20 ساله در سال های 1216 تا سال 1235شمسی اطلاق میشود که موجب تصرف بخش های جنوبی امپراطوری قاجاری توسط بریتانیا و تحمیل قرارداد پاریس شد، که حین همین جنگها بود که امپراطوری روسیه نیز فرصت را غنیمت شمرده و وقتی قاجاریان مشغول جنگ با بریتانیا در جنوب بود از شمال به امپراطوری قاجار حمله کرده و با تصرف بخشهایی شمالی ، قرارداد آخال را به قاجاریان تحمیل کرد.
در مجموعه جنگهای دوم بریتانیا و قاجار ، جنگ خوشاب یکی از پیروزیهای قاجاریان بر بریتانیا بود. جنگ خوشاب نبردی است که در بهمن ۱۲۳۵ش بین سپاه قاجاریان و سپاه بریتانیا در چند کیلومتری برازجان در نزدیکی روستای خوشاب اتفاق افتاد بریتانیایی‌ها و نیروهای هندی عقب‌نشینی کرده و به بوشهر برگشتند. قاجاریان این جنگ را بزرگ‌ترین پیروزی با بریتانیا دانسته اند بر اساس گزارش‌های بریتانیایی‌ها، قاجاریان در این جنگ هزار کشته و اسیر داده و بریتانیایی‌ها و هندی‌ها 19 هزار کشته داده‌اند. این جنگ پس از واقعه هرات و با اشغال جزیره خارگ و بندر بوشهر رخ داد.
اولین نبرد بریتانیا و امپراطوری قاجار در سال 1216شمسی صورت گرفت، محمدشاه قاجار با سپاهیان خود هرات را محاصره کردند (هرات از زمان سقوط صفویان همیشه منطقه مناقشه بود و بار اول نادرشاه توانست با شکست شورش افغانها و روسیه هرات را بطور کامل تحت فرمان خود در آورد) در پی این اتفاق، قاجاریان با تهدید جدی از سوی نیروهای بریتانیایی مواجه شدند. در این جریان، بریتانیا با اعزام پنج فروند کشتی جنگی به جزیره خارگ حمله و این جزیره را اشغال کرد. امپراطوری قاجاری به ناچار بدون اخذ هیچ نتیجه‌ای از محاصره هرات دست برداشت و شرایط بریتانیا را پذیرفت.
حمله دوم بریتانیا در سال 1335ش در اوایل حکومت ناصرالدین‌شاه رخ داد. سپاهیان امپراطوری قاجار مجددا هرات را که حاکم آن با حمایت بریتانیایی‌ها اعلام استقلال کرده بود محاصره و فتح کردند، نیروهای انگلیسی بدین بهانه به جنوب حمله کرده خارگ، بوشهر، برازجان، خرمشهر و اهواز را اشغال کردند. به وسیله فشار نیروی دریایی بریتانیا و اولتیماتوم آن، سپاهیان قاجاری به محاصره هرات پایان دادند که سرانجام با عقد معاهده پاریس صلح برقرار شد.
امپراطوری روسیه که قاجاریان را سرگرم جنگ با بریتانیا می‌دید فرصت را مغتنم شمرد و رسما از سال 1226شمسی دست به تصرف مرزهای شمال شرقی امپراطوری قاجاری دراز کردند و تا سال 1242ش به تدریج اطراف آرال و سمرقند و تاشکند را نیز تصرف کردند و بعدها بر مرو نیز دست یافتند. پس از شکست نیروهای قاجاری در مرو از سال 1251، روسیه به بهانه سرکوب کردن راهزنان و تأمین امنیت راه‌های تجاری به منطقه‌ی یموت در شمال رود اترک یورش برد. این تهاجم نظامی که توسط کافمن صورت گرفته بود در سال 1256ش توسط سرتیپ لازاروف ادامه یافت و نهایتا در سال 1259ش توسط ژنرال اسکوبلف اشغال نظامی این منطقه تکمیل گردید و در سال 1260ش گوگ‌تپه آخرین پایگاه‌های ترکمنان به تصرف روسیه درآمد.
ناصرالدین شاه که در برابر عمل انجام شده قرار گرفته بود و در مقابل امضای معاهده‌ی پاریس و از دست دادن قسمتی از مرزهای شرق امپراطوری خود به نفع بریتانیا ، ناگزیر بود که در برابر همسایه‌ی شمالی نیز که رقیب سیاسی و استعماری بریتانیا بود سر تسلیم فرود آورد، با انعقاد پیمان موسوم به آخال تسلط روسیه را بر سراسر مرزهای از دست رفته شمال شرقی خراسان به رسمیت شناخت.
ب) جنگهای امپراطوری های قاجاری و روسیه
جنگهای امپراطوری قاجاری و روسیه نامی است که به دو جنگ بزرگ در یک دوره ۲۵ ساله در دوران فتحعلیشاه قاجار داده شده‌است.(در منابع ایرانی جنگ های ایران و روسیه نامید میشود) این جنگها با شکست قاجاریان پایان یافت و بخشهایی از امپراطوری قاجار تحت قراردادهای گلستان و ترکمنچای امضا و به قلمرو امپراتوری روسیه پیوست.
اولین درگیری جدی امراطوری های تورک و روسیۀ جدید در عصر نادرشاه به وجود آمد. روس ها از آشوب دوران شاه سلطان حسین و شورش افغان ها استفاده کرده و به قفقاز و گرجستان نزدیک شدند و آنها را به جدایی از امپراطوری نادرشاه ترغیب کردند. هدف اصلی روسیه دسترسی به آب‌های آزاد بود. نادرشاه بعد از شکست اشرف افغان و تسلط بر کشور به سمت گرجستان حمله و روس ها را شکست داد و قراردادی با آنان به امضاء رساند تا روس ها دیگر به سمت امپراطوری نادرشاه و قفقاز حرکت نکنند.
بعد از مرگ کریم خان زند و آشوب مجدد در ممالک امپراطوری تورکها ، روس ها مجددا به قفقاز نزدیک شدند. آنها از حاکم گرجستان حمایت کرده و او را به شورش واداشتند. حضور آنان در قفقاز تا زمان ظهور آقا محمد خان قاجار ادامه داشت. آقا محمد خان قاجار با لشکر کشی به گرجستان توانست شورشی های مورد حمایت روسیه را شکست دهد اما در همانجا کشته شد و تاج و تختش به فتحعلیشاه رسید.
جنگ اول روسیه در عصر فتحعلیشاه قاجار اتفاق افتاد ، روس ها که از ضعف امپراطوری قاجار به دلیل جنگ در جنوب کشور با بریتانیا با خبر شده بودن و خود نیز به قدرت نظامی زیادی دست یافته بودند با تمام قوا به قفقاز و شمال امپراطوری قاجار حمله کردند. ارتش قاجار به فرماندهی عباس میرزای قاجار بعد از 10 سال جنگ بی امان شکست خوردند. و موجب امضای قرارداد گلستان بعنوان غرامت شد و 220 هزار کیلومتر مربع از مناطق امپراطوری قاجاری جدا شد.
مدتی بعد از قرارداد گلستان، جنگ های دوم قاجاری و روسیه آغاز شد. آغاز این نبردها به دلیل تلاش امپراطوری قاجاری به ویژه عباس میرزا, برای بازپس گیری مناطق از دست رفته بر اساس معاهده گلستان بود. فتحعلی شاه، عباس میرزا فرمانده سپاه قاجاری را راهی نواحی تصرف شده کرد. چون روسها مهیای جنگ نبودند غافلگیر شدند و سپاهیان قاجاری همه ولایات از دست رفته را به تصرف خود درآوردند. اما سپس به دلیل تعلل در اعزام نیروی کمکی و همچنین نرسیدن آذوقه سپاهیان و نهایتا خیانت آصف‌الدوله در تبریز قوای قاجاری شکست سختی خوردند و روسها توانستند تبریز را تصرف کرده و پایتخت را تهدید کنند که در نهایت با امضای قرارداد ترکمنچای بعنوان غرامت جنگی بار دیگر دو طرف صلح کردن. و ۳۰ هزار کیلومتر مربع از خاکهای امپراطوری قاجار جدا و به روسیه داده شد.
موضوعات مرتبط:
جنایت ها و خیانت های روسیه از دوران نادر شاه افشار تا امروز
نقش رضاشاه در شکست ستارخان در انقلاب مشروطه
تهران را مثل تبریز خواهم کرد(امیر کبیر)
عهد نامه فینکن اشتاین به زبان ترکی در دوره فتحعلی شاه قاجار
قرارداد دارسی و بلایی که رضاشاه پهلوی بر سر آن آورد
.